Aleksandri bleu një apartament në një ndërtesë të re në qendër të Mitrovicës së Veriut pesë vjet më parë, por ai kurrë nuk mori një matës të energjisë elektrike.
“Nuk kishte kush ta instalonte”, tha ai për BBC-së në gjuhën serbe.
“Kemi pyetur aty-këtu, por pastaj kemi kuptuar se pothuajse i gjithë qyteti funksionon kështu – gjysma e Mitrovicës nuk ka matës të energjisë elektrike”.
Ashtu si familja e Aleksandrit, bëjnë shumica e familjeve në veri të Kosovës.
Edhe ata që kanë matës të instaluar në shtëpi dhe marrin faturat mujore të energjisë elektrike, nuk i paguajnë.
Sepse, që nga viti 1999, në këto komuna nuk kishte asnjë institucion që mund të kontrollonte pagesën e energjisë elektrike dhe të sanksiononte mospaguesit.
Megjithatë, kjo praktikë mund të ndryshojë së shpejti.
Në mesin e qershorit 2022, Serbia dhe Prishtina nënshkruan një udhërrëfyesin për zbatimin e marrëveshjes për energjinë që është një dekadë e vjetër.
“Sipas marrëveshjes, në Kosovë është themeluar kompania Elektrosever, e cila është në pronësi të Serbisë”, thuhet në përgjigjen me shkrim të zëdhënësit të Bashkimit Evropian për BBC-në në gjuhën serbe.
“Kompania do të fillojë furnizimin me energji elektrike për konsumatorët në katër komuna me shumicë serbe”, thuhet në përgjigje.
Sfida më e madhe në zbatimin e marrëveshjes do të jetë “listimi i të gjithë përdoruesve, instalimi i njehsorëve të energjisë elektrike dhe krijimi i një sistemi faturimi” pas 23 vjetësh, shpjegon Dragisha Mijaçiq, koordinator i grupit të punës të Konventës Kombëtare të BE-së për Kapitullin 35, i cili i referohet negociatave mes Serbisë dhe Kosovës.
“Për ne është shumë e rëndësishme se kur do të fillojë faturimi dhe sa do të kushtojë energjia elektrike”, thotë Ivan Vuçkoviq nga Leposaviqi.
“Unë kam miq në Graçanicë, ata marrin fatura nga 50 deri në 100 euro, kështu që pres që të jetë kështu edhe për ne. Kjo është një shumë e madhe për shumë njerëz këtu, por besoj se shumica do të paguajnë”, shtoi ai.
Graçanica është një vend ku shumicë është komuniteti serb. Është afër Prishtinës.
Zyra për Kosovën në Qeverinë e Serbisë, “Elektroprivreda Srbije” dhe Lista Sërpska, partia kryesore politike në veri, nuk u janë përgjigjur pyetjeve të BBC-së se kush i ka bartur shpenzimet e energjisë elektrike në veri të Kosovës për më shumë se dy dekada dhe kur do të fillojë grumbullimi i mjeteve për energjinë elektrike.
Ku kanë shkuar matësit e energjisë elektrike?
Familja e Aleksandrit, thotë ai, nuk i ka kushtuar shumë rëndësi faktit që nuk ka marrë faturat për energjinë e përdorur.
“Kur jetoja me gruan në një banesë me qira, as atëherë nuk paguaja rrymën, megjithëse faturat vinin”, thotë ai. “Gjatë gjithë kohës e kemi në kokën tonë se do të duhet të fillojmë të paguajmë, pasi të jetë vendosur i gjithë sistemi”.
Në katër komuna në veri të Kosovës, shpjegon Milica Andriq-Rakiq nga organizata joqeveritare “New Social Initiative”, rryma kryesisht nuk paguhet sepse njehsorët e rrymës që ekzistojnë – nuk ka kush t’i lexojë.
“Në Serbi, për shembull, njehsorët e energjisë elektrike kontrollohen dhe servisohen një herë në vit”, tha ajo për BBC-në.
“Shumica e njerëzve udhëhiqeshin nga logjika se, pasi që as autoritetet serbe dhe as ato kosovare nuk i kanë servisuar ato pajisje që nga viti 1999, konsumatorët nuk janë të detyruar të paguajnë për energjinë elektrike”.
“Kështu ka ndodhur që një numër i madh i amvisërive që kanë blerë apartamente në ndërtesat e reja nuk kanë fare as njehsor të energjisë elektrike”, thotë Andriq-Rakiq.
Disa njerëz, thotë ajo, “ndienin nevojën dhe detyrimin për të paguar, por shumica nuk e bënë, sepse nuk kishte kush të zbatonte kërkesën e përjashtimit”.
“Kam vetëm një faturë në jetën time”, tha ajo.
Ivan Vuçkoviq është ndër banorët e Leposaviqit që e kanë paguar faturën e energjisë elektrike vetëm një herë në jetë.
“Faturat erdhën, por askush nuk i trajtoi si diçka që ishte e detyrueshme”, thotë Ivani.
Megjithatë, ai është i vetëdijshëm, se një ditë do të duhet të fillojë të paguajë energjinë elektrike.
Çfarë do të ndryshojë me marrëveshjen mes Beogradit dhe Prishtinës
Më 21 qershor 2022, Kosova dhe Serbia miratuan marrëveshjen me titull – Udhërrëfyesi për zbatimin e marrëveshjeve energjetike në kuadër të Dialogut të Brukselit.
“Janë krijuar kushtet për licencimin e kompanisë Elektrosever, e cila do të ofrojë shërbime të furnizimit dhe faturimit të energjisë elektrike për përdoruesit në veri të Kosovës”, thotë Dragisha Mijaçiq.
Edhe pse të dyja palët nënshkruan Marrëveshjen për Energjinë në vitin 2013, dhe më pas një dokument shtesë në vitin 2015, “rregullatori i energjisë kosovare vetëm tani i ka lëshuar licencën për operim kompanisë Elektrosever”, shton Mijaçiq.
“Pas licencimit të kësaj kompanie, qytetarët dhe ekonomia pritet të shlyejnë faturat e energjisë elektrike”, thotë ai.
Bashkimi Evropian ka kërkuar nga Komuniteti Evropian i Energjisë që të monitorojë zbatimin e marrëveshjes ndërmjet Elektroseverit dhe Kompanisë Kosovare për Distribuim të Energjisë (KEDS).
“Kjo hap rrugën për t’i dhënë fund praktikës jotransparente dhe të parregulluar të së kaluarës”, shtoi zëdhënësi i Bashkimit Evropian në një përgjigje me shkrim për BBC-në.
“Ne presim që të dyja palët t’u përmbahen hapave të rënë dakord dhe t’i zbatojnë ato në kohën e duhur në mirëbesim”.
Pas nënshkrimit të marrëveshjes ndërmjet Serbisë dhe Prishtinës, “në Mitrovicë u përshpejtua masivisht legalizimi i banesave në ndërtesat e reja”, thotë Andriq Rakiq.
“Autoritetet janë duke përgatitur terrenin për tarifimin e energjisë elektrike,” thotë ajo.
A do të fillojë të paguajë veriu
Edhe Aleksandri edhe Ivani thonë se nuk e kanë problem të paguajnë energjinë e përdorur.
“Unë besoj se shpenzimet e mia gjatë dimrit do të jenë deri në disa qindra euro”, thotë Aleksandri.
“Problemi me Mitrovicën është se këtu nuk ka ngrohje lokale, kështu që shumica e njerëzve duhet të ngrohen me energji elektrike”.
Ivani do të paguajë për atë që shpenzon, por thotë se më shumë e shqetëson ana politike e marrëveshjes së nënshkruar.
“Me vite kemi luftuar që sistemet energjetike në Kosovë të mbesin në pronësi të Serbisë dhe tani ne disi e perceptojmë këtë marrëveshje sikur Beogradi edhe një herë është dorëzuar”, thotë ai.
Dragisha Mijaçiq thotë se fillimi i tarifimit të konsumit të energjisë elektrike në veri të Kosovës “nuk do të kalojë pa rezistencë nga individët, por nuk është reale të presim probleme të mëdha”.
“Faturat e rrymës sigurisht që do të rëndojnë buxhetin familjar të qytetarëve, por edhe ekonominë në veri të Kosovës”, thotë Mijaçiq. “Megjithatë, pagesa për energji elektrike është e nevojshme për të siguruar furnizim të rregullt të konsumatorëve”.
Sa do të kushtojë energjia elektrike?
Në Kosovë ekziston një rregullore me të cilën familjet që konsumojnë më shumë se 800 kilovatë rrymë në muaj kalojnë në të ashtuquajturën “zonë të kuqe”, sipas së cilës fatura e energjisë elektrike është më e shtrenjtë, e ngjashme me atë në Serbi.
Shumica e konsumatorëve që ngrohen me rrymë do t’i paguajnë faturat me tarifën më të shtrenjtë, ndërsa Aleksandri mendon se gjatë dimrit faturat do të shkojnë deri në 400 euro.
“Këto çmime sigurisht që do të ndikojnë negativisht te njerëzit me xhepa më të cekët dhe ka shumë prej tyre”, mendon ai.
Konsumatorët në pjesët tjera të Kosovës paguajnë çmimin më të ulët në rajon për energjinë e konsumuar, e cila kushton rreth gjashtë euro centë për kilovat.
Në Serbi dhe Maqedoninë e Veriut, energjia elektrike kushton rreth tetë centë për kilovat, në Bosnjë-Hercegovinë rreth nëntë, në Shqipëri 9.3 dhe në Mal të Zi më së shtrenjt – afër dhjetë centë, sipas të dhënave nga Agjencia Evropiane për Statistika.
Andriq-Rakiq thotë se askush aktualisht nuk e di se çfarë çmimi do të paguajnë konsumatorët në veri të Kosovës, por se “nga Prishtina ka frikë se ato fatura mund të jenë më të ulëta se në pjesët e tjera të Kosovës”.
Imer Fejzulahu, kryetar i Bordit të Zyrës së Rregullatorit për Energji të Kosovës, në fund të qershorit 2022 tha se “Elektroseveri nuk ka të drejtë të ofrojë çmime nën ato të tregut, sepse Zyra e Rregullatorit mund ta tërheqë licencën”.
“Kosova ka frikë se kompania Elektrosever do të marrë leje për të blerë energji elektrike nga Serbia dhe se Serbia do ta japë me çmim shumë më të favorshëm”, thotë Andriq Rakiq. “Nëse kjo ndodh, EPS-ja serbe praktikisht do të financojë pjesërisht faturat e ulëta të njerëzve në veri të Kosovës”.
Fejzullahu tha se sipas ligjeve në Kosovë, shitja e energjisë elektrike me çmim më të ulët se çmimi i tregut mund të ndiqet penalisht.
Parajsa e minierave
Duke qenë se rryma nuk paguhet me dekada në veri të Kosovës, lulëzuan bizneset që kërkonin konsum të madh të energjisë elektrike, shton Andriq-Rakiq.
Duke siguruar fuqinë kompjuterike për të verifikuar transaksionet në atë rrjet, pronarët e makinerive minerare shpërblehen me monedhë të re, duke e bërë të gjithë procesin potencialisht fitimprurës.
Megjithatë, ajo kërkon shumë fuqi kompjuterike, e cila përdor sasi të mëdha të energjisë elektrike.
Sipas një analize të mëparshme nga Universiteti i Kembrixhit, prodhimi i Bitcoinit në botë shpenzon më shumë energji elektrike çdo vit sesa e gjithë Argjentina.
“Mihja e kriptomonedhave në Kosovë po lulëzon në mënyrë multietnike”, shton Andriq-Rakiq. “Shumë banesa të marra me qira në veri të Kosovës u mbushen tërësisht me këto makineri”.
Në fillim të vitit 2022, autoritetet e Kosovës ndaluan minierat e kriptomonedhave dhe në një operacion të madh policor u sekuestruan 429 makina, ndërsa deri në mars, policia ka zbuluar dhe sekuestruar gjithsej 600 makina.
“Unë kurrë nuk kam minuar, megjithëse kam parë që njerëzit fitojnë para të mira prej saj”, thotë Aleksandri.
“Por është një gjë të mos paguash energjinë elektrike dhe tjetër të shkelësh ligjin dhe të përfitosh nga kjo situatë”, shton ai.